Imami Azamin Bes Eseri: El - Alim Vel Mütellim El - Fikhul - Ebsat - El Fikhul - Ekber Risaletü Ebi Hanife El - Vasiyye

Eb Hanife 80699-150767 yillari arasinda yasamis büyük bir fikih ve akaid alimidir. Asil adi Numan, baba adi ise Sabit tir. Müslümanlar arasinda Imami zam yani en büyük imam lakabi ile bilinmekledir. Ailesinin Fars, Türk yahut baska bir kavme mensup oldugu kesin olarak belli degilse de, Arap olmadigi, fakat Araplar arasinda dogup büyüdügü muhakkaktir.
Hz. Peygamber in ailesine bagliligi ve dinde samimiyeti ailesinden alan Eb Hanife ilk talebelik yillarinda Küfe de Kur an-i Kerm i hifzetti. Arapcanin yeni tesekkül etmekte olan sarf ve nahiv bilgileri ile edebiyatini ögrendi Yetistigi cevrede bulunan büyük hadis alimlerinden hadis dinledi ve fikih ögrendi. Son derece kuvvetli bir mantik ve muhakemeye sahip olmasindan dolayi, özellikle Irak in Basra ve Küfe gibi beldelerinde cok gelismis olan cedel yolu ile kelam konusunda ilerlemeler kazandi. Özellikle Kfe li büyük alim Eb Amr es-a bi den öl. 104722 istifade elli. 16 yasinda iken, babasi ile hacca gittigi ve orada hadis alimlerinden hadis dinledigi bilinmekledir. Kendisi Müsnedinde bu seyahati esnasinda sahabeden Abdullah b. Cüz ez-Zebidi yi dinledigini belirtmekledir. Ayrica Irak la bulundugu esnada tabiilerden bir cok zat ile ilgisi olmustur. Bu duruma göre Numan b. Sabit bir bakima tabiinden olmasina mukabil, elba u t-tabin in ileri gelen sahsiyetlerinden sayilmakladir.
Eb Hanife, tahsil hayatina devam edip cesitli kelam tartismalara girerken, ticarete de baslamis bulunuyordu. Bilhassa, Hint, Iran ve Arap yarimadasinin ticaret yollarinin birlestigi, her türlü fikrin Islam bir cerceve dahilinde münakasa edildigi Basra ya yirmi kadar seferi oldugunu, bu seferler esnasinda bir cok tartismalarda bulundugunu kendisi ifade etmekledir.
Bütün bu faaliyetleri neticesinde Eb Hanife yüksek bir ilmi seviye elde etmis, özellikle Islam akaidi konusunda derinlesmistir.
Daha sonra fikih konusu ile daha yakindan ilgilenen Eb Hanife bu konuda es-a bi ve Ibrahim en-Neha nin öl. 96714 talebesi Hammad b. Ebi Süleyman dan 61.120737 faydalandi. Hocasinin ölümünden sonra onun halkasinda ders ve fetva verme isi, takriben kirk yasinda olan Eb Hanife ye kaldi. Otuz yil kadar süren ders ve fetva devresinde, bircok konularda ictihad eden, dini konulara aciklik getiren büyük imam, bir kismi ictihad seviyesine ulasan bircok talebe yetistirdi Bu talebeler arasinda temayüz eden ve ictihad seviyesine ulasanlar arasinda Eb Yusuf 61.158774 ve Muhammed b. Hasan es-eyban 61.189805 fikhinin devam ettirilmesinde en cok emegi gecen imamlardir. Yetistirdigi talebeler yaninda imla uslü ile yazdirdigi eserleri ile bircok fikih ve itikad meselelerinin hallinde acik bir anlayis getirmistir.
Ehli Beyte karsi derin bir sevgisi olan Eb Hanife, cagdasi olan büyük alimler gibi, Emevi idaresi ve daha sonra kurulan Abbasi yönetimini benimseyememisti. Bundan dolayi kendisine her iki devirde de yapilan vazife tekliflerini reddetmisti. Fakat ikinci Abbasi halifesi Eb Cafer Mansur kendi teklifinin kabul edilmemesi karsisinda Eb Hanife yi hapse attirdi. Bagdat ta onbes günlük bir hapis müddetinden sonra Eb Hanife 150767 tarihinde 70 yasinda iken hapiste vefat etti
Eb Hanife Islam fikhinda kendisine kadar devam eden rey ekolünün, asrindaki en mühim simasidir. Bizzat kendisinin ifadesine göre, bir mesele hakkinda Hz. Peygamber den gelenleri mutlaka kabul eder, sahabeden gelenleri secer, birini digerine tercih eder, fakat hepsini terkelmezdi. Bundan baska tabiilerin ictihadina gelince, kendisini onlara uyma durumunda görmezdi. Onlarin ictihad ettigi gibi kendisinin de ictihad edecegini ifade ederdi. Onun ictihadinda sirasiyla uydugu esaslar kitap, sünnet, sahabe sözleri, kiyas, istihsan, icma ve örftür. O, uzun tedris yillarinda fikih konusunda bircok fetvalar vermis ve pek cok ögrenci yetistirmis olmasina ragmen, müstakil bir fikih kitabi yazmamistir. Onun yolunda yürüyen talebeleri daha sonra Hanef fikhinin esasini teskil eden kitaplari, imamlarinin görüslerini belirtmek suretiyle tedvin etmislerdir. Hanef fikhina dair ictihadlari Imam Muhammed, Zahiru r-Rivaye adi altinda toplamistir. Bu kitaplar, Hanef fikhinin ana metinleridir.
Eb Hanife, Ehl-i Sünnet in ilikad görüslerinin ortaya cikmasinda da büyük rolü olan bir alimdir. Ilikad konularda bilhassa sual-cevap tarzinda zamanimiza kadar intikal eden eserleri Maturid kelam ekolünün temellerini teskil etmistir. Bu eserler Ehl-i Sünnet inancinin temellerini özlü ve mantikli bir sekilde önümüze sermektedir. Kitaplarinda görülecegi üzere, bircok firkalarin mutaassip görüs ve kanaatlarina karsi Islam in müsamahasini savunmustur. Eserleri, ileride görülecegi gibi, bu hususu ortaya koymaktadir.
Eb Hanife nin akaid konusundaki eserleri talebeleri vasitasiyla kaydedilmis, bir kismi da soru-cevap seklinde tesbit edilmistir. Bu eserleri söyle siralamamiz mümkündür
1. el-Fikhu l-Ekber Eb Hanife nin oglu Hammad m babasindan naklettigi en söhretli eseridir. Ayri silsilelerle zamanimiza kadar gelen birbirinden kismen farkli üc nüshasi vardir. Bu eser basta Eb Mansur el-Matridi olmak üzere bircok alim tarafindan serhedilmistir. Müteaddit defalar Türkce ye cevrilmistir. Ehl-i Sünnet akidesini, kisa, özlü ve son derece ihatali bir sekilde ifade etmektedir.
2.el-Fikhu l-Ebsat Bu eser, oglu Hammad, ögrencisi Eb Yusuf ve Eb Muti b. Abdillah el-Belhi tarafindan rivayet edilmistir. Sual-cevap tarzinda olup yazma nüshalari Kahire Kütüphanesi VII353 de olan bu risale, Ata el-Cürcan tarafindan serhedümistir.
3.el-lim ve l-müteallim Bu risalede, ögrencisi Eb Mukatil tn sordugu sualler Eb Hanife tarafindan cevaplandirilmaktadir. Bu eser de Kahire Kütüphanesi VII553 de kayitlidir. el-Pezdev de Usl ünün mukaddimesinde eserin Eb Hanife ye ait oldugunu belirtmektedir.
4.er-Risale Bu eser, Eb Hanife tarafindan Basrali alim Eb
Osman el-Betti ye gönderilmistir. Kendisi hakkinda Mürcie den1 oldugu hususundaki ithamlari reddetmektedir. Eser yukarida belirtilen rivayetlerle el-Pezdev ntn ayni yerdeki sahadeti ile imama nisbet edilmektedir. Yazma nüshalari Kahire Kütüphanesi VII203, 553 de kayitlidir.
5.el-Vasiyye Avrupa kütüphanelerinde ve Kahire Kütüphanesinde V264 muhtelif nüshalari bulunan bu eserin Molla Hüseyin b. Iskender el-Hanefi, Ekmelüddin el-Baberti ve el-Hadim tarafindan yazilmis serhleri mevcuttur. el-Baberti serhinin Nuru Osmaniye, Ayasofya, Bayezid ve Selim Aga kütüphanelerinde yazma nüshalari mevcuttur.
Osmanli alimlerinden Kemalüddin Ahmed b. Sinan el-Beyaz bu bes eseri rivayet yollarini gösterip, Arapca olarak Isaratü l-Meram an Ibaretü l-Imam ismi ile serhetmistir. Bu eserin yazmalarindan birisi Köprülü Kütüphanesi 198 numarada kayitli olup 13681949 yilinda Kahire de basilmistir.
Biz Eb Hanife nin itikada taalluk eden bu eserlerinden el-lim ve l-Müteallim, er-Risale ve el-Fikhu l-Ebsat i, büyük alim Muhammed Zahid el-Kevseri nin 13681949 tarihinde Misir da nesrettigi matbu nüshaya istinaden tercüme ettik.
el-Fikhu l-Ekber in bircok matbu nüshalari bulunmaktadir. Biz tercümede 1307 de Istanbul da basilan Ebu l-Münteka serhi kenarinda mevcut olan matbu nüshayi esas aldik.
el-Vasiyye yi tercüme ederken dayandigimiz matbu nüsha Misir da Ismail el-Hatib el-Haseni nin tashihi ile basilan Ekmelüddin el-Baberti serhindeki metindir. Bu arada bazi mukayeseler yapmak icin el-Hadim nin Istanbul da basilan el-Vasiyye serhine de müracaat ettik.
Metinde gecen ayet ve hadislerin yerlerini dipnotlarda göstermeye calistik.